Powiat olkuski – powiat w Polsce, w województwie małopolskim.
Powstał na mocy dekretu królewskiego z 17 kwietnia 1810 r. i znajdował się wówczas w departamencie krakowskim.
Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. i utworzeniu Królestwa Polskiego powiaty: Olkuski, pilecki i lelowski połączono w obwód olkuski, który miał ok. 3200 km² i 132,5 tys. mieszkańców. W skład obwodu wchodziła też tzw. gmina olkusko-siewierska, obejmująca niemal całe Zagłębie Dąbrowskie. W 1842 r. obwody przemianowano na powiaty. W latach sześćdziesiątych XIX w. powiat olkuski, który przynależał podówczas do guberni radomskiej, obejmował ok. 3200 km², zamieszkałych przez ok. 180 tys. osób (158 tys. Polaków, 16 tys. Żydów, 540 Niemców, kilkunastu Rosjan). Miasta liczyły ok. 40 tys. mieszkańców, we wsiach zamieszkiwało ok. 133 tys. osób. Na mocy wydanej w 1866 r. Ustawy o zarządzie gubernialnym i powiatowym w Królestwie Polskim przywrócono gubernię kielecką, a od olkuskiego powiatu odłączono gminę olkusko-siewierską z miastami: Będzin, Czeladź, Janów, Olsztyn, Koziegłowy, Modrzejów, Mrzygłód, Siewierz, Włodowice i Żarki. Od powiatu odjęto też część terenów okręgu pilickiego i większość okręgu lelowskiego. Tak okrojony powiat olkuski zamieszkiwało w 1877 r. ok. 90 tys. osób. Mniej więcej w tym kształcie powiat dotrwał do I wojny światowej. Już w wolnej Polsce, na mocy ustawy z sierpnia 1919 r. został włączony do utworzonego wtedy województwa kieleckiego. W 1939 powiat obejmował 1364,6 km², który zamieszkiwało ok. 175 tys. ludzi (2 gminy miejskie - Olkusz, Wolbrom), 1 osada (Skała) i 13 gmin wiejskich - łącznie 198 miejscowości. Podczas okupacji niemieckiej zachodnią część powiatu, z Olkuszem, stanowiącą ok. 1/4 terytorium z ok. 30% ludności, przyłączono do Rzeszy (Landkreis Ilkenau). Wschodnią część, o powierzchni ponad 1 tys. km², włączono w skład powiatu miechowskiego, tworząc Landkommissariat (komisariat ziemski w Wolbromiu), który należał do Generalnej Guberni.
Po II wojnie światowej powiat olkuski przez krótki czas należał do woj. kieleckiego. Jednak w połowie 1945 r., na mocy reformy administracyjnej, wszedł w skład województwa krakowskiego (obejmował wówczas ok. 1112 km²).
W ciągu kolejnych kilkudziesięciu lat powiat był kilka razy okrajany (odłączono odeń m.in. gminę Kroczyce i gromadę Ogrodzieniec). 1 czerwca 1975 r. powiaty zostały zlikwidowane (wprowadzono dwustopniowy podział terytorialny kraju). Zachodnią część powiatu, z Olkuszem, Kluczami, Bukownem, Sławkowem, Wolbromiem, Pilicą i Żarnowcem przyłączono do województwa katowickiego. Gminy: Przeginia, Sułoszowa, Jerzmanowice, Trzyciąż i Skała zostały w województwie miejskim krakowskim.
Z kolei w 1999 roku w ramach reformy administracyjnej utworzono ponownie powiat olkuski, który składał się z siedmiu gmin i wszedł w skład województwa małopolskiego. Wkrótce jednak jedna z gmin (miasto Sławków) została wyłączona z powiatu olkuskiego i przyłączona do powiatu będzińskiego.
Obecnie powiat olkuski liczy więc sześć gmin: gminę miejską: Bukowno; gminy miejsko-wiejskie: Olkusz, Wolbrom; gminy wiejskie: Bolesław, Klucze i Trzyciąż.
Siedzibą powiatu jest Olkusz.
Powiat umiejscowiony jest w północno-zachodniej części woj. małopolskiego, w obrębie trzech makroregionów geograficznych: Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Miechowskiej.
Obszar powiatu to 622,19 km², który zamieszkuje ok. 115 tys. osób.
Adres starostwa powiatowego: ul. Mickiewicza 2, 32-300 Olkusz.